Systemisch werk uitgelicht 3 - collectief geweten

De term collectief geweten is bedacht door de socioloog Emile Durkheim. Het komt dicht bij de definitie van cultuur, maar ligt nog iets gecompliceerder. Een groep mensen, gezin, team of afdeling ontwikkelt normen en waarden, leert en verandert gezamenlijk. Er wordt gehandeld als collectief. De hieruit voortkomende regels, wetten en afspraken hebben voorrang op de individuele wensen. Er ontstaat daardoor binnen het systeem een gezamenlijk bewustzijn waarin sociale herinneringen worden opgeslagen. De bijbehorende energie, ordening, verhoudingen en structuur van deze sociale herinneringen blijft (onbewust) intact ook als de samenstelling van de groep verandert.
Valt een plek leeg, stapt er iemand uit de groep, dan zorgen de leden van het systeem ervoor dat de rol die deze persoon had, weer door een ander opgevuld wordt of dat iemand de taken overneemt. Alle radertjes zijn immers nodig om de machine draaiend te houden.
In een organisatie gebeurt dit bijvoorbeeld door het aanstellen van een nieuwe medewerker, waarvan (onbewust) verwacht wordt dat deze gene daar verder gaat waar de voorganger gebleven is en zich dienstbaar opstelt ten opzichte van het collectief. Dit krachtenveld maakt dat de nieuwe medewerker op termijn vergelijkbaar gedrag vertoont als de voorganger of dit nu positief of negatief is.
Ook in een gezin nemen gezinsleden taken of rollen over van een persoon die vrijwillig of gedwongen "weggegaan" is (bijvoorbeeld door overlijden of uitgestoten zijn). Het gezinslid dat deze last op zijn schouders heeft genomen, krijgt dan een dubbelrol waarbij hij of zij weg gaat van de eigen kern en afwijkend (dikwijls onwenselijk) gedrag tentoonspreidt. Hij kwijt zich hiermee van de taak ervoor te zorgen dat er geen informatie uit het collectieve geweten (de gezinshistorie) verloren gaat en stelt zich zo op ten dienste van het collectief.
We zijn geneigd om mensen te beoordelen op datgene wat zij als individu laten zien. In het systemisch werk, wordt vaak duidelijk dat diegene met afwijkend gedrag niet de bron van "de ellende" is, maar eigenlijk als klokkenluider fungeert om aandacht te vragen voor het feit dat er aan één of meerdere van de systeemvoorwaarden niet gerespecteerd wordt (zie systemisch werk uitgelicht 1).
Door met behulp van een organisatie- of familieopstelling met terugwerkende kracht weer aan alle systeemvoorwaarden te voldoen, kan een klokkenluider uit zijn rol bevrijd worden.
Een interessant gegeven om te onderzoeken of jij of iemand in jouw omgeving de rol van klokkenluider op zich heeft genomen. Een allergie van jou naar een ander (of vice versa) kan daarbij een goede ingang zijn.
Wordt vervolgd!